La webcam
La météo
Les marées
Les vagues
BONED RUZ HA TORR E BENN ! (from Cork Ireland)
An holl a oar mat penaos e oa bet freuz ha reuz er vro a-bezh e 1675 : ar Bonedoù Ruz a-enep d’an Dragoned. Dragoned ar Roue Loeiz, gwisket en ruz. Ruz a-enep ruz.
Moarvat eo gante eo bet awenet troienn gwrac’hed kozh Treger Vihan, ar reoù am eus anavezet gwezhall, pan lârent « gwelet ’m eus kezeg ruz evit an noz » pan oa un dismantr spontus bennaket da dont, hervez. Marteze e teu deus un darvoud all, met ne vern : an dud er vro a oa bet merket don gant an diaouloù ruz pignet war gezeg na oant ket kezeg labour na kezeg servij, hag a lakae o sabrennoù da droiata a-us d’o fennoù a-raok troc’hañ pe dornoù pe brec’hioù pe c’hoazh dibennañ unan bennak re hardizh da huchal a-enep dezhe. Liv ruz war liv ruz.
Merket ivez gant an dud krouget er gwez a-hed heñchoù kammdroiek maezioù Breizh. Boued evit ar brini. Ruz war du.
Flaer ar mernent, dour-gwad o lakaat milinoù ar vro da vont, hervez ma lavar an diouganoù kozh.
Ne lârin seurt diwar-benn abegoù ar reuz-se, micher an istorourien an hini eo, hag uhel eo ar berniad levrioù skrivet gante diwar-benn ar pezh a c’hoarvezas neuze. Sellit ouzh ar roll e dibenn ar gronikenn.
Just ur meneg bennak da displegañ ar ganaouenn roet amañ dindan, ur ganaouenn diwar-benn donedigezh dileuridi ar Roue da Vreizh.
Ar ganaouenn-se he deus hec’h istor dezhi ivez…
Arthur Le Moyne de la Borderie zo bet un istorour brudet evit e labourioù niverus war istor Breizh. Herie an dez ne vez ket mui ken priziet gant an istorourien. Ya, rebechet e vez outañ bezañ bet romantel, roueelour, broadelour breizhat, ha traoù all moarvat. E 1884 en devoa implijet ar ganaouenn da sikour displegañ petra a oa bet emsavadeg ar Bonedoù Ruz. Ha setu lakaet diskred war ar ganaouenn : dastumet gant Kerambrun en Prad ! Soñjit ’ta, an den a oa bet lakaet da drucher, da saver pezhioù faos gant e genderv Fañch an Uhel : an Uhel n’en devoa ket kavet ar memes tra, sede e oa faos. Un tammig berr ! Un doare da lakaat diskred war dastumad Pengwern hag a degemere ingal sikour Kerambrun…
Herie an dez eo gras da labourioù Michel Nassiet, istorour, a ouie labourat gant Donatien Laurent, etnoyezhour, e ouvezer eo un destenn wirion.
Kerambrun en devije profitet eus dianaoudegezh Pengwern war ar yezh. Pengwern ne ouie ket brezhoneg, hervez ! Evel m’en deus diskouezet Michel Nassiet eo gaou bras. Tre evel gaou ar reoù a dalc’h da lakaat krediñ ne ouie Kêrvarker (1815-1895) tamm brezhoneg ebet p’en devoa embannet e Varzhaz-Breizh kentañ e 1839, pa oa 24 bloaz ! Ha se en despet da labourioù skiantel ha pizh Donatien Laurent.
Tregeriz pan lennont « ar paper timbr » a wel penaos emañ liv brezhoneg o bro war ar skrid. An troiennoù, met ivez geriennoù evel “hursel”. Sellit e-barzh Devri hag ho po respontoù.
Ar skrid am eus lakaet er skritur a-vremañ gant un nebeud notennoù da sklaeraat gerioù zo.
Herve Bihan
Ar paper timbr
1. Petra nevez zo en Breizh ?
Trouz ha moged zo a-leizh.
Marc’h ar Roue hag eñ kamm
Zo houarnet a-nevez flamm.
5. A c’ha da gas en Breizh-Izel
Ar paper timbr hag ar siell.
C’hwec’h Kabiten ’n’eus roue Frañs
Tudjentil vras, tud a noblañs.
C’hwec’h Kabiten ’n’eus ar Roue,
10. Da lakaat war e ankane ; ankane = inkane
Daou war an dibr, daou war ar goûg,
Ha daou all tost da benn e chouk.
Skañvañ arme ’n’eus Roue Frañs,
N’bouez ket kant livr ’n ur valañs ! livr = lur
15. Ar c’hentañ ’nê doug pavilhon ’nê = anezhe
Ha fourdelizenn ar poultron ;
An eil ’n’eus ur c’hleve melget kleve = kleze ; melget = merglet
Ha na rey droug da den ebet ;
An drede ’n’eus ur gentroù plouz,
20. Evit krafignat al loen lous ;
Ar bevare ’n’eus div bluenn
Unan war e dog Kabiten
Unan war e dog Kabiten
Hag un allig drek e skouarn,
25. Gant ar bempet ’ma’n drouklouzoù,
Ar paper timbr ar yalc’h c’houllo ;
Yalc’h ar Roue don ’vel ar mor,
’Vel an ifern bepred digor.
An diwezhañ krog ’barzh al lost
30. A zo konduer d’ar marc’h post ;
Pebezh harnez ’n’eus ar Roue !
Pebezh noblañs ! Pebezh arme !
Na pa n’arrijont da gentañ
Gant paper timbret er vro-mañ,
35. ’Oant kempennet gant druilhoù,
Ha treut evel ar c’hozh delioù.
O fri oa hir, o lagad bras,
O divjod gwenn ha kazi noazh,
O divc’har a oa bizhier kleud kleud = kloued
40. Hag o daoulin skoulmoù keuneud.
Mes na oant ket bet pell er vro
Ma oa cheñchet hon c’hwec’h aotroù,
Chupenn voulous pasamantet,
Loeroioù seiz hag i brodet,
45. Pep a gleve troad olifant
’N’evoa prenet hon c’hwec’h krokant krokant = den pinvidik
En berr amzer en hon c’hanton,
Ma na oa chañchet o feson.
Bizaj ledan, fri liv d’ar gwin,
50. Daoulagad bihan ha lirzhin,
Kofoù kement hag un donell,
Chetu poltred hon c’hwec’h hursel.
Evit o dougen da Roazhon
E voe brevet c’hwec’h marc’h limon.
55. Na pa n’arrijent da gentañ
Gant paper timbret er vro-mañ,
Yann Kouer a veve war ar maez
Dousik ha trankil, en he aez.
War-benn ma retornjont d’ar gêr
60. A oa bet trubuilh ’n hon c’harter.
D’hon yalc’hijen e oa koustet
Ober kalfatiñ hon faotred.
Ma mignoned, ma n’eo ket faos,
Ar pezh a lavar ar re gozh,
65. A-n amzer an Dukez Annañ
Na oamp ket tretet er giz-mañ.
Levrlennadur
Arthur de la Borderie, La révolte du papier timbré advenue en Bretagne en 1675, Saint-Brieuc, 1884.
E.S.B., Arthur de la Borderie & Boris Poirchnev, Les Bonnets Rouges, 10-18, Paris, 1975.
Yvon Garlan & Claude Nières, Les révoltes bretonnes de 1675 – papier timbré et bonnets rouges, Paris, 1675.
Michel Nassiet, Qui étaient les Bonnets Rouges ? – Le srévoltes bretonnes de 1675, Skol Vreizh, 2013.
Gauthier Aubert, Les révoltes du Papier Timbré – Essai d’histoire événementielle, Rennes, 2014.
Donatien Laurent & Michel Nassiet, Les chants de révolte en Bretagne bretonnante (fin XVe-XVIIe siècle), in Éva Guillorel & David Hopkin (dir.), Traditions orales et mémoires sociales des révoltes en Europe, Rennes, 2020, pp. 123-146.
Michel Nassiet, Hypercritique et improbité dans les polémiques sur la littérature orale dans la seconde moitié du XIXe siècle, in Phlippe Blaudeau & Véronique Sarrazin (dir.), Faux et usage de faux – L’historien face à la question de la crédibilité documentaire, Rennes, 2023, pp. 75-85.
Eva Guillorel, La complainte et la plainte – chanson, justice, cultures en Bretagne (XVIe-XVIIIe siècles), Rennes, 2010.
https://fr.wikipedia.org/wiki/R%C3%A9volte_du_Papier_timbr%C3%A9
Dastumad Pengwern : https://tob.kan.bzh/chant-00106.html
