Un Breton de Trévou – Hervé Le Bihan- parle aux Bretons de Trévou et d’ailleurs. Kronikenn18 - Trévou-Tréguignec

ETRE PLOUGOUSKANT HA LANDREGER : ETRE GERIADUR HA GRAMADEG !

Randoniñ a reer abaoe pell zo o lâret eo ar C’hatolikon ar geriadur brezhoneg moullet koshañ, met ivez ar geriadur galleg moullet koshañ. Marteze ! Kompliketoc’h evit se eo, moarvat !

En Landreger, e 1499, e oa bet moullet evit ar wezh kentañ. Div wezh all e vo adembannet (gwellaet ivez) etre 1499 ha 1521. Hag evel ma oa bet lakaet ar stumm koshañ er gouloù a-raok 1500, e vez graet un « inkunabla » anezhañ. Ha war ar marc’had hon eus un dornskrid eus 1464. Bern war vern e weler, memes tra, n’eo ket dister memor ar C’hatolikon.

Katolikonoù all zo bet, e meur a yezh : ar ger katolikon zo eus familh ar ger katolik, ha n’eo ket un afer relijion, nann, un afer a dalvoudegezh hollek. Diwar ar gregaj καθολικόν « (ar pezh zo) hollek, hollvedel » e teu. Sede emañ e-barzh ar pep retañ da c’hoût evit studierien ar c’houlz kozh-tiar-se. Kloer a veze graet dioute hag ar re-seoù o devoa da c’hoari etre brezhoneg, yezh ar pemdez ha hini sevenadur ar vro, al latin, yezh ar sevenadur klasel, hag ar galleg, yezh ar velestradurezh, hini an Dug a oa staliet mat e Breizh-Uhel. Teiryezhek, ya, met ne oa ket ar memes statud gant an teir yezh ! D’ar c’houlz-se, ar brezhoneg a oa trec’h, hag a-bell !

Hag ar galleg zo e-barzh eta ? Jean-Pierre Chauveau en deus diskouezet splann n’eo ket galleg-galleg ar galleg zo er C’hatolikon… Nann ’vat, un doare galleg a rene e Breizh-Uhel, ur galleg gant perzhioù zo eus ar pezh zo anvet gallo herie. Hep bezañ gallo da vat ! Ma, e Kustum Kozh Breizh e kaver ar memes doare galleg ivez. En un doare souezhus (pe n’eo ket ?) e teu ar galleg-se da vezañ muioc’h-mui galleg-galleg da vare Anna Vreizh… Normalizadur !

Ha neuze petra eo ar C’hatolikon ? Ur geriadur ? Ya, met se zo ar sell zo ganimp en dez a herie. Kalz muioc’h evit se, un dra n’eo ket bet merket mat a gav din : teir yezh ne sinifi ket eo skeudenn ur gevredigezh teiryezhek. Er c’hontrol : d’ar c’houlz-se e oa unyezhek an dud, war bouez un dornadig. Bezañ e ranker pouezañ ur wezh ouzhpenn e oa statudoù disheñvel gant ar yezhoù ! En krec’h tout e oa ar brezhoneg, se a lak sklaer perak eo ar brezhoneg ar yezh kentañ er C’hatolikon !

Un diell sokioyezhoniel a-gentañ troc’h, evel ma lavar tud zo er skolioù-meur.

Sede zo un diell all, ken pouezus all, deut dimp dindan stumm un dornskrid gwall vuturniet, a-dammoù, kavet en keinadur ur renabl ganedigezhioù eus Plougouskant.

Studiet pizh eo bet gant Gwenael an Dug (1951-2006), migon kozh din aet kuit kalz re abred. Gouvezet en devoa lenn an tammoù-se gant skiant ha poell. Dornskrid ur c’hramadeg, pe ur yezhadur latin dre ar brezhoneg. An anv Donoed roet dezhi, d’ar c’hramadeg-se, a deu eus anv ar yezhadurour Aelius Donatus (Donat e galleg) en devoa savet an Ars grammatica. Se a oa er pevare kantved. Lod a lavar e oa o tont eus Afrika an Norzh, hag en dije bet Jerom evel skoliad.

Amañ daou c’her, aval ha bihan (ra vin digarezet !) tennet diouzh tri stumm ar c’hatolikon moullet : Ca (1499), Cb (tro 1510) ha Cc (1521). Un doare da welet pegen talvoudus eo Cb, gant kalz muioc’h a frazennoù pe lavarennoù. Cb zo, evit gwir, ur gwir geriadur brezhoneg gant skouerioù !

aval

Ca Aual. g. pomme. l. hoc pomum. mi. Inde // hoc pomulum li. diminutiuum. g. petite pom // me Item hoc pomarium rii. g. le lieu. ou len // garde les pommes Item hoc pommerium rii. g. // pomier Item hoc pomellum li/ g. iardrin habum // dant de pomes. Idem pometum ti/ Item hic // pomilio onis. g. marchant de pomes Idem // hic pomo omis. Item hoc malum li/ g. pome // grenade Idem malogranatum ti Item hoc ma // lomellum li/ g. vne maniere de pome doul // ce comme miel. Item hec malomellus li. cest / larbre dicelle pome.

Cb Aual. g. pomme. l. hoc pomum : mi. Inde // hoc pomulum li. dimi. gal petite pomme. // bri. aual bihann. Item hoc pomarium : rij. // gal. le lieu ou len garde les pommes. bri. // an lech ma mireur an aualou. Item hoc pom= // merium rij. g. pomier. b. guezenn aual. Item // hoc pomellum li. g. iardrin habundant de pom= // mes. b. vergez aualou. Idem pometum ti. Item // hic pomilio onis. gal. marchant de pommes. // b. marchadour da aualou. Idem hic pomo/ // onis. Item hoc malum li. g. pomme grenade. // b. aual grenadenn. Idem malogranatum ti. // Item malomellum li. g. vne maniere de // pomme doulce comme miel. bri. aual doucc. // Item hec malomellus li. cest labre dicelle // pomme. b. guezenn aualou puer.

Cc Aual. gal. pomme. la. hoc pom= // mum mi. Unde pomulum li // di. g. petite pomme. b. aualyc. Item // hoc pomarium rij. g. le lieu ou len // garde les pommes. bri. an lech ma // mireur an aualou. Et hoc pome // rium rij. g. pommier. b. guezenn aual. // Item hoc pomellum li. g. iardin ha= // bundant de pommes. b. vergez aua // lou. Idem pometum ti. Et hic pomi // lio / is. g. marchant de pommes. bri. // marchadour da aualou. Idemhic // pomo / is. Et hoc malum li. g. pomme // grenade. b. aual grenadenn. Idem // malogranatum ti. Item hoc malo / mellum li. g. pomme doulce. bri. aual // puer. Et hec malomellum liest ar= // bo : in qua crescit talis fructus.

bihan

Ca Bihan. g. petit. l. exiguus / a / um. et com // paratur exiguus magis exiguus exiguis // simus petit plus petit trespetit. Idem par= // uus parua paruum. et comparatur paruus // minor minimus. petit maindre trespetit. // Item hec minoratio / onis. g. amaindrissen= // ce. b. bihanidigaez Item minime aduerbi // um. g. petitement. Item minoro / as ac. gσ // g. amenuser appeticier. b. bihanhat. Item // minuatim aduerbium. g. petit a petit Item // minute aduerbium. g. minuement Item mi // nuo / nuis / ui / ere. g. amendrir Item hec mi // nuta / te. g. petite piece. b. pezic bihan Item // minus aduerbium. g. moins. Item modico // as / aui / are ac. gσ. g. appeticier. Item modi // cus / ca cum. g. petit Item modicitas / tis. ga. // petitesse. b. bihannez Item modice aduer. g. // petitement Item modicus aduer. Item perpau // cus / ca / um. g. moult petit Item pusimus / a / // um. g. petit Item pusillus / a / um. ga. petite // coprise Item perpaucus / ca / cum. g. trespetit // Item vide in nebeut

Cb Bihan. g. petit. l. exiguus / a / um. et com // paratur exiguus magis exiguus exiguis // simus. g. petit / plus petit / trespetit. b. bihan // bihanoch an bihanaff. Idem paruuis / ua / // uum. et comparatur paruus minor / minimus. // Item hec minoratio / onis. g. amaindrissence // b. bihanidigaez. Item minime ad g. petite // ment. b. da bihanaff. Item minoro / as ac. ge. // g. amenuser. appeticier. b. bihanhat. Item // minuatim ad. g. petit a petit. b. a neubet en // neubet. Item minute ad. Item minuo / nuis / // ui / ere. g. amendrir. b. bihanhat. Item hec mi= // nuta / te. g. petite piece. b. nebeudic. Item // minus ad. g. moins. b. da bihanaff. Item mo= // dico as. ac. g. appetisser. b. bihannat. Item // modicus / ca / cum. g. petit. b. byhan. Item mo= // dicitas tis. ga. petitesse. b. bihannez. Item // modice aduer. g. petitement. b. ez bihan Item // modicum ad. Item perpaucus / ca / cum. ga. // moult petit. b. bihanic. Item pusimus / a / um // g. petit. b. bihan. Item pusillus / a / um. Item // perpaucus / ca / cum. g. trespetit. b. quen bi= // han. Item vide in nebeut.

Cc Bihan. g. petit. l. exiguus // a / um : et comparatur // exiguus / magis exiguus exiguissi // mus. Idem paruus / a / um. et comparatur // paruus / minor / minimus. Et hec mi // noratio / nis. g. amaindissence. b. // bihanidigaez. Et minime ad . g. // petitement. b. da bihanaff. Item mi // noro as/ ac. ge. g. appeticier. b. bi // hannat. Et minuati : et minute ad. // Item minuo / is / ui / ere. g. amendrir // b. bihannat. Et hec minutate. Item // minus ad. Et modico das ac. gñis // g. appetisser. b. bihannat. Item mo // dicus ca cum. g. petit. b. nebeut. Et // hec modicitas tatis. g. petitesse. bri. // bihanez. Item modice : et modicum // ad. Et perpaucus ca cum. g. moult pe= // tit. b. bihanic. Item pusillus / la / lum // Et perpaucus ca cum. g. trespetit. bri. // quenbihan. Vide in Nebeut.

Hag amañ deroù an Donoed, diwar labour eilskrivañ Gwenael an Dug :

[Pet niuer a nomen so ? dou. Pere ind-i ? an singuler, an puler. An] [singuler a comps a ung tra ehunaff, euel dicitur :] [magister, a]n maest, an pu[ler a comps a lies] [traezou] eueldicitur : magistri, an mạest.

[Pet figur so en nomen ?] diu. Pere indi ? an simple,

[an compot ; an sim]ple acomps atra simple eueldicitur :

[decen]s ; an compot acomps atra

[compodet euel]dicitur : indecens. Pe en pet manyer

[euez guret an]guir compot ? en peuar. Pe en

[re ? gu]ez effez guret adou anterin eueldicitur :

[suburbanus] ha guez arall adou corru[m]pet

[eueldicitur : efficax], municeps, ha guez aral aung

[anterin hac u]ng crrumpet eueldicitur : inertus, insulsus,

[ha guez ara]l aung corrumpet hac ung anterin

[eueldicitur : nugi]gerulus ha guez aral alies

[corrumpet] eueldicitur : inexpugnabilis, imperterritus.

[Pet cas e]n nomen ? huec. Pere indi ? an nominatiff,

[an genitiff], an datiff, an actusatiff, an uocatiff,

[an ablatiff]. An nominatiff dirac an uerbe personel

[ ] et hac ez dezreu an comps.

[ an g]enitiff perhennecat ara euel

[magistri] eus an mạest. voar trabet an

[ ] ụḥạff trạ… e… ḍezreu ara

Evel just an Donoed zo ur c’hramadeg latin… dre ar brezhoneg : met ar brezhoneg eo ar yezh displegañ, ar yezh a servij da gompren al latin. Ha gant se e profit ar brezhoneg eus ar statud-se.

Gwenael an Dug en devoa diskouezet zo un darempred sklaer etre an Donoed, hag ar C’hatolikon. N’int ket bet savet gant ar memes den, pe ar memes tud, met emaint en un hengoun skolioù boutin etreze : ret eo merkañ e kaver ar memes fazioù treiñ diwar al latin. Met nebeud-nebeud zo, evit lâret gwir.

Gwenael an Dug a soñje e teue marteze dornskrid an Donoed diwar ur c’holaj bennaket. Met a-walc’h soñjal e oa c’hoazh d’ar c’houlz-se un toullad skolioù « war ar maez », war batrom ar pezh a gaved e lec’h all ivez (Iwerzhon da skouer). Ar maezioù ne oant ket lec’hioù hep skolioù, er c’hontrol. Ur rumm anezhe, ar skoldioù, a gaver un tammig e pep lec’h, morse en kreiz ar c’hêrioù, tost dezhe a-wezhioù d’ar gwellañ. N’hon eus na roll na programm ar skolioù-se, met diouzh ar pezh zo bet produet etre ar XV^vet hag ar XVII^vet kantved e ouvezomp e veze kelennet an oberennoù latin klasel, Virjil (Vergilius) a oa unan anezhe, al lennegezh klasel, alese anvioù istor Troia (Hektor, etc.), a gaver e meur a oberenn moullet, hag evel just an doare ispisial da sevel gwerzioù. Ar pezh zo anvet sistem an enklotennoù (lakaat klotañ ar sonioù en diabarzh ar gwerzennoù), ur sistem kompliket war a seblant, met pinvidik ha kaer, hag a lak ar yezh da vont war-du an uhel.

An Donoed hag ar C’hatolikon zo bet binvioù a-bouez evit diazezañ ur c’helenn da sikour lakaat hon lennegezh da vleuniañ en liorzh lennegezhioù klasel Europa.

Herve Bihan

Levrlennadurezh

1 – Donoed

https://www.persee.fr/doc/ecelt_0373-1928_1975_num_14_2_1552

https://www.persee.fr/doc/ecelt_0373-1928_1979_num_16_1_1632

Diwar-benn Donat :

https://www.persee.fr/doc/dirht_0073-8212_1981_mon_24_1

2 – Katolikon

Skouerenn Roazhon :

https://tablettes-rennaises.fr/app/photopro.sk/rennes/doclist?fpsearch=catholicon&fuse_thesaurus=true#sessionhistory-pmDRXJL1

Unan eus skouerennoù Pariz (BNF) :

https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1510883p.r=catholicon?rk=42918;4